معجم‌ها و لغت‌نامه‌های قرآن، پس از ترجمه کلام وحی به زبان فارسی شکل گرفتند و با گذشت زمان و رشد و تعالی علم، وجهه برجسته‌ای یافتند و در حال حاضر آن‌چه بیش از پیش توجه محققان را به خود جلب کرده، معادل‌یابی این واژه‌نامه بر اساس واژه‌های معاصر و کلاسیک است.
به گزارش قرآن بلاگ از خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) نخستین فرهنگواره‌های قرآنی در تاریخ اسلام توسط «ناصربن‌ادهم» به وجود آمد و سپس فرهنگنامههای «تحفة‌العرب اثر ابوحیان»، «تفسیر قریب قرآن» از «محمد انصاری» و «لسان‌التنزیل» از مؤلفی ناشناخته در اواسط قرن سوم به وجود آمدند.
از قرن دهم هجری قمری با روی‌آوردن محققان به سمت دایرة‌المعارف‌های قرآن، فرهنگنامههای قرآن به صورت موضوعی تدوین و فرهنگنامه‌هایی به صورت «معجم‌القرآن»، «معجم‌الالفاظ»، «معجم‌الاعلام» و «معجم‌المفهرس لمعانی القرآن‌العظیم» تدوین شد.
در زمان معاصر نیز بسیاری از محققان و مترجان قرآن کریم به تألیف فرهنگنامه و دانشنامه قرآن روی آوردند. در زمان معاصر واژه‌ی فرهنگنامه نخستین‌بار توسط دکتر «احمدعلی رجایی بخارایی» به لغت‌نامه‌های قرآن اطلاق شد و بعدها در زمان معاصر فرهنگنامههای قرآنی بسیاری با این عنوان توسط «محمدجعفر یاحقی»، «بهاءالدین خرمشاهی»، «کامران فانی» و ... منتشرشد.
فرهنگنامههای قرآن از نگاه مترجمان
بهاءالدین خرمشاهی مترجم قرآن که خود در زمینه قرآن فرهنگنامه بزرگی تألیف کرده است درباره فرهنگنامههای قرآن در زمان معاصر می‌گوید: برخی فرهنگنامههای یک‌جلدی نمی‌توانند مشکلات محققان و مترجمان قرآن را برطرف کنند و باید مجموعه‌ای کلی از فرهنگنامههای قرآن همراه با شرح کلی آیات همراه با شواهد تدوین شود.
وی تصریح کرد: کاربرد فرهنگنامههای قرآن تنها شرط کافی بهره‌گیری محققان و مترجمان نیست و آن‌ها باید با طرز استفاه از این فرهنگنامه‌ها آشنایی کامل داشته باشند.
خرمشاهی با ارزیابی فرهنگنامههای قرآنی معاصر گفت: در دوران معاصر فرهنگنامههای قرآن از لحاظ کمی و کیفی با رشد قابل توجهی روبه‌رو بوده‌اند و آثاری مانند «شرح لغات قرآن» اثر «حسین شریعتمداری» در چهار جلد از تفسیر نمونه‌ی آیت‌الله مکارم شیرازی جوابگوی نیاز بسیاری از مخاطبان و جوانان است.
«مسعود انصاری» از دیگر مترجمان قرآن کریم درباره فرهنگنامههای قرآن چنین معتقد است: روش‌شناسی در علوم انسانی امری گزیرناپذیر است، اما در سال‌های اخیر شاهد تدوین فرهنگنامه‌هایی در زمینه‌ی قرآن بوده‌ایم که بدون اشاره به روشمندی، تحقیق کامل و نداشتن آشنایی با دانش مهمی مثل روش‌شناسی پدید آمده‌اند.
او با اشاره به اهمیت روشمندی و طرح در فرهنگنامههای قرآنی تصریح کرد: بزرگ‌ترین آسیبی که هم‌اکنون بر سر راه فرهنگنامههای قرآنی وجود دارد، نبود طرح‌ریزی مشخص است و اگر در ابتدای تدوین فرهنگنامه‌ها روشی معیار به وجود آ‌ید، فرهنگنامههای قرآنی هدفمند و کاملی تدوین خواهد شد.
این مترجم قرآن با انتقاد از این که موضوعات برخی فرهنگنامه‌ها با یکدیگر همخوانی ندارد، افزود: در برخی از فرهنگنامه‌ها موضوعات هیچ ارتباطی با یکدیگر ندارند و محققان هرگز به محوریت موضوع‌ها به صورت جدی نپرداخته‌اند و فرهنگنامههای قرآنی از این جهت با فراموشی تاریخی مواجه هستند.
انصاری تأکید کرد: فرهنگنامههای قرآنی نیاز دارند به موضوعات به صورت تخصصی بپردازند؛ برای مثال در قرآن کریم بیش از 12000 بار به نکات اخلاقی اشاره شده و در این کتاب آسمانی واژه‌ی علم و مشتقات آن نیز بیش از 800 بار به کار رفته است.
«ابوالفضل بهرام‌پور» دیگر مترجم قرآن با اشاره به شیوه‌های فرهنگنامه‌نویسی می‌گوید: کسب تجربه‌ی کافی نخستین گام در تدوین فرهنگنامههای قرآنی است و جوانان باید در درجه‌ی اول با علوم مربوط به فرهنگنامه‌نویسی آشنا و سپس به تحقیق و نوشتن فرهنگنامه روی آورند.
گردآورنده‌ی مجموعه تفسیر «نسیم حیات» با انتقاد از فرهنگنامههای قرآنی معاصر و کلاسیک تصریح کرد: در فرهنگنامه‌هایی مانند «قاموس قرآن»، «مجمع‌البحرین» و «مفردات راغب» لغت‌های استعمال شده‌ی فراوانی با معادل‌های فارسی وجود دارد؛ اما این لغت‌نامه‌ها نمی‌تواند یک مفسر یا مترجم قرآن را قانع کند.
بهرام‌پور اطناب را از مشکلات اساسی وارد بر فرهنگنامههای قرآنی دانست و یادآوری کرد: یکی از آسیب‌هایی که در فرهنگنامههای قرآنی وجود دارد، این است که در برخی از لغت‌نامه‌ها در برابر یک لغت، معانی بسیار به کار رفته است؛ برای مثال در برابر کلمه‌ای مانند «نوم» تعابیری مانند «خواب پرندگان»، «تعبیر خواب» و ... به کار رفته و سبب شده تا لغت‌ها با حجم بالا به مخاطبان عرضه شود.
فرهنگنامههای قرآن از نگاه فرهنگنامهنویسان
دکتر «علی رواقی» مؤلف «فرهنگواره واژگان قرآن» لزوم مخاطب‌شناسی در این فرهنگنامه‌ها را مهم‌ترین اصل دانسته و بیان می‌کند: هم‌اکنون تعداد کمی از محققان به تدوین فرهنگنامههای قرآنی می‌پردازند و کم‌تر به ضرورت تدوین این دانشنامه‌ها توجه می‌شود و این موضوع سبب شده است تا این پژوهش‌ها با معیارهای علمی سازگار نباشد.
وی با این که فرهنگنامهنویسان قرآنی به نیاز امروز مخاطبان خود بی‌توجه هستند تصریح کرد: فرهنگنامههای قرآنی باید سطح فرهنگی و دانش مردم زمان را در نظر بگیرند؛ زیرا هم‌اکنون فرهنگنامه‌هایی در زمینه‌ی قرآن تدوین می‌شود که نه‌تنها عوام جامعه، بلکه خواص را نیز را راضی نمی‌کند.
مؤلف «فرهنگواره‌ی واژگان قرآنی» با بیان این که هم‌اکنون ضرورت تدوین فرهنگنامههای قرآنی برای کودکان و نوجوانان احساس می‌شود افزود: در حال حاضر نیاز به آشنایی کودکان با فرهنگنامههای قرآنی احساس شده و باید شیوه‌های آشنایی استفاده از فرهنگنامه‌ها از همان سنین کودکی در مدارس آموزش داده شود.
دکتر «محمدجعفر یاحقی» از دیگر فرهنگنامهنویسان قرآن در کشور با ضروری دانستن مطالعه فرهنگنامههای کلاسیک می‌گوید: اکثر کسانی که به کار فرهنگنامه‌نویسی قرآن مشغول‌اند، به دو زبان فارسی و عربی اشراف لازم ندارند و از برخی دانش‌های قرآن مانند نحو، صرف، تفسیر، تلاوت و دانش‌های ادبی بی‌اطلاع هستند.
وی با بیان این مطلب که فرهنگنامه‌ها نباید تنها به معادل‌یابی بسنده کنند ادامه داد: فرهنگنامه‌ها وجوه‌های مختلفی به غیر از معنای صرف لغات دارند و محققان نباید مانند فرهنگنامههای قرآنی کلاسیک به لغت‌معنی بسنده کنند و باید جنبه‌های کاربردی را در نظر گرفته و فرهنگنامههای قرآنی را به صورت «کشف‌الآیات» و «کشف‌المطالب» به مخاطبان ارائه دهند.
گردآورنده‌ی «فرهنگ قرآن» با توجه به تأثیر فرهنگنامه‌ها بر ترجمه‌های امروزی قرآن عنوان کرد: تحقیقات زیادی درباره‌ی تفسیر و ترجمه براساس فرهنگنامههای قرآن صورت گرفته است؛ اما امروزه تنها برای ترجمه از فرهنگنامههای قرآنی بهره گرفته نمی‌شود و لغت‌نامه‌های قرآنی بیشتر فواید فرهنگی و جانبی دارند.
«احمد خاتمی» گردآورنده سه جلد فرهنگ موضوعی قرآن کریم اشاره به برداشت‌های امروزی از مداخل و معادل‌های قرآنی افزود: در هر دوره می‌توان مفاهیم جدیدی منطبق با نیاز و افزایش سطح علمی و درک عمومی مردم آن زمان از قرآن برداشت کرد و فرهنگنامهنویسان قرآنی نیز باید با موضوعاتی که مفسران گذشته به آن توجه کرده‌اند با نگاه دقیق آثار کامل‌تری را نسبت به گذشته خلق کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در پایان با اشاره به شیوه‌های معادل‌یابی‌های در فرهنگنامههای قرآنی معاصر اظهار کرد: قرآن قابلت این را دارد که در دوره‌های مختلف منشأ ظهور یک دسته از مفاهیم متناسب با نیاز آن روزگار باشد و مباحث مفهوم‌شناسی قرآن کریم به هر زبان که محققان آن عصر تشخیص دهند، می‌تواند تدوین شود.
فرهنگنامههای قرآن از نگاه کارشناسان
حجت‌الاسلام و المسلمین «علی خراسانی» مسئول سابق مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم ضمن تعریف فرهنگنامههای قرآن می‌گوید: فرهنگنامههای قرآنی گونه‌ای از دایرة‌المعارف‌ها هستند و مشکلی که ضمن کمبود منابع انسانی در این فرهنگنامه‌ها به چشم می‌خورد، نبود تلقی مناسب از اهمیت این پروژه‌های تحقیقاتی است و اگر این فرهنگنامه‌ها از حمایت ملی و همه‌جانبه برخوردار شوند، فرهنگنامههای جامع و کاملی برای استفاده‌ی پژوهشگران تدوین می‌شود.
وی با اشاره به مراحل تدوین فرهنگنامههای قرآنی تصریح کرد: تدوین فرهنگنامه‌ها کاری وسیع و گسترده محسوب می‌شود و مهم‌ترین ضعف و کاستی آن، زمان محدود در گردآوری مدخل‌ها است.
مسئول مرکز فرهنگ و معارف قرآن‌کریم یکی از مهم‌ترین مراحل گردآوری فرهنگنامههای قرآنی را گردآوری و جمع‌آوری مداخل‌ها دانست و تأکید کرد: یکی از اساسی‌ترین مراحل تدوین فرهنگنامههای قرآنی مدخل‌گزینی است که در این مرحله، گردآوری آیات در ذیل موضوعات و آیات قرار می‌گیرد.
حجت‌الاسلام خراسانی با توجه به منابع مورد استفاده در فرهنگنامه‌ها ادامه داد: تفسیرها مهم‌ترین راهنما و دستمایه برای بیان مجموعه روایات، شأن و نزول، اعلام مرتبط با آیات قرآن، بیان اصطلاح‌‌نامه‌های علوم قرآنی و مستندات قرآنی در مداخل و نمایه‌ها هستند.
دکتر حجت‌الاسلام والمسلمین «حسین علوی‌مهر» مدیر اجرایی دانشنامه‌ی قرآن‌شناسی در گفت‌وگو درباره آسیب‌شناسی فرهنگنامههای قرآنی گفت: در دایرة‌المعارف‌ها، تنوع دیدگاه‌ها برای علاقه‌مندان مفید و سودمند خواهد بود و جامعیت و جهت‌دهی را در تحقیقات قرآنی سبب می‌شود.
نویسنده‌ی کتاب «قرآن و دفاع» با انتقاد از معادل‌یابی‌ها در فرهنگنامه‌ها ادامه داد: بسیاری از محققان در تدوین فرهنگنامههای جدید قرآنی به شرح مسائل کلی در موضوعات خاص می‌پردازند و سعی دارند تا پژوهش‌ها به سمت تازگی پیش رود و به معادل‌یابی تنها به عنوان یک ابزار جانبی نگاه می‌کنند.
وی استفاده از منابع اصیل و دست اول را در تدوین فرهنگنامههای قرآنی ضروری خواند و بیان کرد: آن‌چه هم‌اکنون در فرهنگنامه‌ها اهمیت دارد استفاده از منابع اصیل دست اول است و منابع تکراری نه تنها از لحاظ علمی کاربرد چندانی ندارد، بلکه خواننده را از منابع با ارزش دور و اعتبار فرهنگنامه‌ها را پایین می‌آورد.
حجت‌الااسلام والمسلمین «محمدفاکر میبدی» رییس مؤسسه‌ی تخصصی تفسیر حوزه‌ی علمیه‌ی قم با اشاره به ضرورت آشنایی فرهنگنامهنویسان قرآنی به اصطلاحات قرآن و بیان معنای درست معادل‌های آن گفت: در بسیاری از ترجمه‌های صورت‌گرفته از قرآن، تنها 80 درصد متن به خواننده منتقل شده است و مترجمان قرآن نتوانسته‌اند معنای واضحی از اصطلاحات را به زبان امروز منتقل کنند.
وی باتوجه به لزوم مخاطب‌شناسی در فرهنگنامههای قرآن تصریح کرد: گرد‌آورندگان فرهنگنامه‌ها، افراد معتبر علمی هستند و سعی دارند تا در این دایرة‌المعارف‌ها موأخذ را به صورت تخصصی و با منابع اصلی به‌طور کامل برای مخاطبان بیان کنند.
رییس مؤسسه‌ی تخصصی تفسیر حوزه‌ی علمیه‌ی قم با اشاره به شیوه‌های مدخل‌گزینی در فرهنگنامههای قرآنی یادآوری کرد: پژوهشگران در مدخل‌گزینی دانشنامه‌ها و فرهنگنامههای قرآنی با مشکلات زیادی روبه‌رو نیستند و هم‌اکنون مدخل‌ها براساس معارف درون‌قرآن و برون‌قرآن مطابق با عرف جامعه صورت می‌گیرد.
دکتر «عزیزالله جوینی» مؤلف «مفردات قرآن» با اعتقاد بر این‌که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید به تدوین و حمایت از فرهنگنامهنویسان قرآنی اقدام کند اظهار کرد: فرهنگنامههای قرآنی بسیاری در کتابخانه و مراکزی مانند آستان قدس رضوی وجود دارند که هنوز ناشناخته مانده‌اند و تصحیح این فرهنگنامه‌ها حمایت هر چه‌بیشتر متولیان فرهنگی را می‌طلبد.
جوینی از فرهنگنامههای قرآنی به عنوان عاملی برای اتحاد ملی و انسجام اسلامی نام برد و ادامه داد: فرهنگنامههای قرآنی این توانایی را دارند که اتحاد را در سطح ملی افزایش داده و مردم را هرچه بیشتر به یکدیگر نزدیک کنند و به دلیل این‌که هرگز مرزی را بین شیعه و سنی تعیین نکرده‌اند می‌توانند وسیله‌ای مهم برای افزایش انسجام اسلامی باشند.
در تمامی گفت‌وگوهای انجام شده آن‌چه جلب توجه می‌کرد تأکید کارشناسان بر سطحی‌نگری برخی مؤلفان در تألیف فرهنگنامههای قرآن بود. آن‌چه مسلم است فرهنگنامههای قرآنی در تمام دوران‌ها، کمک بسیاری به مترجمان و مفسران کلام وحی کرده‌اند و در عصر حاضر با رویکرد کار گروهی و معادل‌یابی درست باید مشکلات و آسیب‌های این دانشنامه‌ها برطرف شود.
نظرات شما: نظر
