کیفیت نزول وحی بر پیامبر اکرم‌چگونه بوده است‌، آیا صوت قرآن را می‌شنیدند یا به وسیله قلب‌شان‌، آن را احساس می‌کردند؟

وحی آیات قرآن بر پیامبر(ص) به دو گونه بوده است‌: 1. مستقیم 2. غیر مستقیم و به واسطة فرشته وحی‌.
در وحی مستقیم حالت‌هایی چون احساس سنگینی‌، داغ شدن بدن و عرق ریختن‌، حالتی شبیه به بی هوشی‌، تغییر رنگ چهره و... بر پیامبر عارض می‌شد. در روایتی می‌خوانیم‌: حارث بن هشام از پیامبر سؤال کرد: وحی چگونه بر شما نازل می‌شود؟ پیامبر فرمود: گاهی آن را به صورت زنگ می‌شنوم و آن شدیدترین نوع آن بر من است که گویی بندهای من از یکدیگر می‌گسلد و در این هنگام مطالب وحی شده را حفظ می‌کنم‌
صدای زنگ در این روایت کنایه از صدای پیاپی‌، است‌. این صدای پیاپی‌، وحی مستقیم بوده که پیامبر با تمام وجود به آن گوش فرا می‌داده است‌; چرا که پیاپی بودن صدا تأثیری نافذ دارد و تا اعماق قلب انسان نفوذ می‌کند و از این جهت است که پیامبر می‌فرماید: گمان می‌کردم که جان من گرفته می‌شود

حالت‌های یاد شده در وحی مستقیم به جهت اوج ارتباط وحی با الهامات غیبی پروردگار و سنگینی وحی است که بر جسم آن حضرت تأثیر می‌گذارده است‌ و منظور از آیة "إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ;(مزمل‌،5) در حقیقت‌، ما به تو گفتاری گران‌بار القا می‌کنیم‌." نیز همین نوع وحی بوده است‌.
در وحی غیر مستقیم‌، جبرئیل‌، واسطة در آوردن وحی بوده است که گاهی به صورت بشر مجسّم می‌شد و به حضور پیامبر می‌رسید; در روایتی از امام صادق‌آمده است‌: جبرئیل هنگامی که به حضور پیامبر می‌رسید، مانند بندگان می‌نشست و بدون اجازه وارد نمی‌شد.

 بنابراین‌، وحی غیر مستقیم‌، سنگینی و دشواری وحی مستقیم را نداشته است‌.
تذکر این نکته لازم است که پیامبر با تمام روح و روان خویش وحی را دریافت می‌نموده است و چشم و گوش ظاهر بین در این امر دخالتی نداشته است‌، اگر جز این بود، مردم دیگر نیز می‌توانستند همة آن‌چه را پیامبر می‌بیند و می‌شنود، ببینند و بشنوند.

  رحلت علم وارسته ومفسر قرآن حضرت آیت الله معرفت بر همه حورویان وجامعه قرآنی کشور وبه شاگردان ایشان تسلیت باد.

هنوز باور نمی شود که پرواز کرده باشی .هنوز گرمی صدایت در گوشم است.آخرین صدای تو را همین سه روز قبل در کلاس شنیدم.چه زیبا قرآن را برای ما تفسیر می کردی .آنقدر زیبا که بعد از کلاس تو انرژی کار وپژوهش قرآنی را در خود دو چندان میدیدیم.امیدوارم این شاگردانت را فراموش نکنی ودر آن سرا هم که هستی باز به ما سربزنی ودر فهم قرآن راهنمای ما باشی.     روحت شاد.

                           معنی مکی و مدنی چیست؟

دعوت پیامبر (ص ) سیزده سال در مکه و ده سال در مدینه بوده است و در طول این مدت آیات و سوره های قرآن بر ایشان نازل می شده است. سوره هائی که قبل از هجرت به مدینه نازل شده باشند مکی و سوره هائی که پس از هجرت به مدینه (حتی خارج از مدینه و هنگام حج در مکه) بر پیامبر نازل شده باشند اصطلاحا مدنی نامیده می شوند.

سوال: اختلاف قرائتها چگونه به وجود آمد؟

جواب : اختلاف بین قرائتها ی قرآن کریم دو بار بوجود آمد . بار اول پس از رحلت پیامبر (ص)به علتهای مختلف از جمله اینکه کاتبان وحی از بین قبایل مختلف بودند و هر یک از صحابیان طبق گویش قبیله ای خود قرآن را مکتوب نموده بودند و نیز ابتدائی بودن خط عربی ـ بین  قرآنهای مکتوب شده که مصحف نامیده می شدند اختلاف ( در حد جزئی و بیشتر در اختلاف حرکات و بعضی از حروف) به وجود آمد که این اختلافات را عثمان(خلیفه سوم ) با نوشتن قرآنی یکنواخت  تحت نظر صحابیان و کاتبان وحی از بین برد.

پس از عثمان مجددا بین قاریان اختلاف افتاد و آنها در بعضی از موارد از خود در خواندن آیات نظراتی ارائه کردند و اختلافات قرائت  باز هم در حد حرکات و بعضی از کلمات و حروف مجددا جلوه گر شد.نواقص موجود در خط عربی هم همچنان وجود داشت.

این اختلافات اندک به تدریج مدون شد و قرائتها به نام خود قاریان ثبت گردید .که امروزه هم به نام خود آنان معروف است.مثل قرائت عاصم یا قرائت حمزه

چرا خود پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) قرآن را نمی نوشتند؟ با این که خود در احادیث مختلف تأکید به نوشتن قرآن و علوم و روایات می کردند؟

        تمام قرآن، به امر پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) به دست کاتبان وحی نوشته شده است; لذا احادیثی که بر نگارش علوم تأکید دارند، با اقدام پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) در ننوشتن احادیث و قرآن به دست مبارک خودشان منافاتی ندارد. شیوه آموزش و تربیت پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) با خواندن آیات قرآن از حفظ و تعلیم حلال و حرام و دادن تعلیمات عالی اسلام و اندرزها و نصایح بوده است; ولی بر اساس سلسله ای مصالح مهم، پیامبر(صلی الله علیه وآله) از به کار بردن قلم اجتناب می ورزید; زیرا اگر او مانند دیگران می خواند و می نوشت، مخالفان نبوت او، آن را دستاویز قرار داده، چنین وانمود می کردند که آیین توحید او و شرایع و احکام وی زاییده افکار دیگران و نتیجه مطالعات و بررسی های مکتب های پیشینیان است و با جهان وحی و خداوند ارتباطی ندارد. قرآن این حقیقت را با روشن ترین عبارت بیان کرده و می فرماید:          (وَ مَا کُنتَ تَتْلُواْ مِن قَبْلِهِ مِن کِتَـب وَ لاَ تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ...) پیش از نزول قرآن، کتابی نمی خواندی و چیزی نمی نوشتی ]زیرا[ در غیر این صورت، کافران در آیین تو تردید می کردند.

از این رو مصلحت اقتضا می کرد که پیامبر(صلی الله علیه وآله) خود ننویسد و نخواند; اگر چه بر خواندن و نوشتن توانایی داشته باشد.

قرآن‏شناسان در یک تقسیم‏بندی کلّی سوره‏های قرآن را به چهار گروه عمده تقسیم نموده و بر آن نام خاصی نهاده‏اند.

1. السَّبع الطُّوَل: (طُوَل جمع طُولی‏ مؤنث اَطْول، مثل کُبَر جمع کُبری‏) هفت سوره بزرگ قرآن که اکثر گفته‏اند عبارتند از: بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، امّا در مورد هفتمین سوره اختلاف است که به نقل از سعید بن جبیر سوره یونس است، و بعضی دیگر سوره کهف گفته‏اند.

2. المئون: این سوره‏ها از <طُوَل» کوتاه‏تر بوده، و آیاتشان متجاوز از صد آیه است که عبارتند از: التوبه، النحل، هود، یوسف، الکهف، الاسراء، الانبیاء، طه، المؤمنون، الشعراء و الصّافات.

3. المثانی: سوره‏هایی که آیاتشان از صد کمتر است که تقریباً بیست سوره‏اند. دلیل آن که این سوره‏ها را مثانی گفته‏اند، قرار گرفتن این سوره‏ها پس از <مئون» است. <ثَنْی» به معنای میل و عطف است. وجوه دیگری نیز برای معنای مثانی ذکر کرده‏اند.

4. المفصّل: سوره‏های کوتاه را مفصل نامیده‏اند. چون کوتاهند و با <بسمله» از هم فصل و جدا می‏شوند. و یا آن که فواصل آیات در این سوره‏ها به نسبت زیادتر است. در این که آخرین سوره از مفصّل <ناس» است، اختلافی نیست. اما در مورد اولین سوره مفصّل، اختلاف فراوانی است. سیوطی دوازده قول را نقل کرده که از میان آنها التمهید سوره <الرحمن» را انتخاب نموده است؛ در حالی که مناهل العرفان و موجز علوم‏القرآن، اولین سوره مفصّل را <حجرات» ذکر کرده‏اند.

در حدیثی از رسول خدا(ص) نقل شده است که فرمود:

اُعْطیتُ مکانَ التوراةِ، السبعَ الطُوَل، و اُعطیت مکانَ الزَبورِ، المئین و اُعطیتُ مکانَ الإنجیلِ، المثانی و فُضِّلْتُ بِالمفصّل؛ به جای تورات، هفت سوره بلند قرآن و به جای زبور، سوره‏های مئون و به‏جای انجیل، سوره‏های مثانی به من داده شد و با وجود سوره‏های مفصّل بر دیگران برتری یافتم.

نوع دیگری دسته‏بندی برای سوره‏های قرآن ذکر نموده‏اند؛ نظیر سوره‏های ممتحنات، مسبّحات، حوامیم (آنها که با <حم» آغاز می‏شوند) و سوره‏های عزائم (سوره‏هایی که سجده واجب دارند: سجده، فصّلت، نجم و علق).

حمادبن عثمان از حضرت صادق(علیه السلام) پرسید: مصحف فاطمه(علیها السلام) چیست؟

حضرت فرمود: «چون خدای تعالی جان پیامبر را گرفت، فاطمه(علیها السلام) از وفات آن حضرت تا آن جا اندوهناک شد که جز خدای عزوجل نداند. خدا فرشته ای را فرستاد تا فاطمه را تسلیت دهد و با او حدیث گوید. از این پیش آمد به علی(علیه السلام) شکایت کرد (چون هراس آور بود و گفته های او از دست می رفت) حضرت فرمود: هر وقت احساس کردی که فرشته ای فرود آمده و آوازش را شنیدی، به من خبر ده، و پس از آن علی(علیه السلام) آنچه را از فرشته می شنید، می نوشت تا این که مصحفی از این نوشته ها درست شد.»

از مجموع روایات چنین فهمیده می شود که مصحف حضرت فاطمه سخنی از اسرار علم است که در آن کلمه ای از قرآن نیست و چیزی از حلال و حرام در آن وجود ندارد; بلکه حاوی امثال، حکم، موعظه ها، سخنان عبرت آمیز و اِخبار از پیش آمدهای آینده است، بنابراین، مصحف حضرت زهرا(علیها السلام) از سلک مصحفهای قرآنی بیرون و اگر هم نام «مصحف» داشته است، جزء مصاحف قرآنی به حساب نمی آید. این مصحف بعد از حضرت زهرا نزد امامان معصوم(علیهم السلام)و الآن نزد امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

بنابراین، امام حسن و امام حسین(علیهما السلام)، مصحفی که منتصب به آن ها باشد، ندارند، الاّ این که همان مصحف حضرت فاطمه(علیها السلام)در دست آن ها نیز وجود داشته است.

********************

پاورقی ها:

1. اصول کافی، کلینی(رحمه الله)، ج 2، ص 237، انتشارات اسوه.

2. اصول کافی و بحارالانوار، ج 43، ص 79 و 80.

3. برای آگاهی بیشتر علاوه بر آن چه در متن آمده ر.ک: تاریخ قرآن، دکتر رامیار، ص 3