گروه وبلاگ: قرآن قابلیت «معناسازی» دارد و به لحاظ این که بخش عمده آن را نظم تشکیل می‌دهد قابلیت تفسیرگری دارد. نظم معنای قرآن باید از درون آن گشوده شود؛ لذا ماهیت قرآن با ماهیت فضای مجازی هماهنگ است.

دکتر حمید عبداللهیان دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران و سردبیر «نشریه جهانی رسانه»

ماهیت قرآن در ارتباط با فضای مجازی

دکتر حمید عبداللهیان دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار سرویس وبلاگ در پاسخ به این سؤال که آیا محتواهای دینی به‌ویژه قرآن با توجه به جنبه استعلایی آن قابل انتقال به عرصه مجازی است، گفت:باید دید قرآن را از چه ابعادی می‌توان بررسی کرد. دین و دینداری ابعاد مختلفی دارد؛ بعد مناسکی، اعتقادی و بعد پیامدی. یکی از عناصر داخل دین کتاب است که بیشتر با بعد انتقادی دین‌داری ارتباط دارد. باید دید ماهیت قرآن چیست؟ ماهیت کتاب قرآن نیاز به دخالت مفسران دارد تا معنایش منتقل شود. پس معنای این حرف آن است که قرآن ماهیتاً قابلیت این را دارد که تفسیر بشود، حالا این کتاب را بیاوریم در فضای مجازی.

وی در ادامه گفت: فضای مجازی از کجا شروع شد؟ از جهان میانه اروپا؛ زمانی که دینداری کاتولیک و ارتدوکس قرن 15 و 16 جای خودش را به نوعی دیگر از مسیحیت که اجازه بیشتری را در نقد دین به افراد می‌داد و یا به عبارت دیگر نقش فعال‌تر افراد را در دینداری می‌طلبید. در حالی که دینداری قبل از آن بیشتر حالت معلم و شاگردی داشت، ولی از آن زمان به بعد بشر پروسه دینی را فهمید.

لذا اختیاری به بشر در نقد دینداری سنتی داده‌شد. این‌گونه بود که یک نوع معنا، معناسازی و تفسیر در تعاملات دینی انسان‌ها وارد شد. عمده ماحصل این جریان این شد که مجازی اندیشیدن وارد دستگاه‌های ذهنی افراد شد؛ اکنون شکل اولیه مجازی فکر کردن منطقی شده و به شکل دیگری از زندگی مجازی، که همان فضای مجازی است منتقل شده‌است. علت این امر هم دستگاه‌های تکنولوژیکی است که قابیلت استدلال، پروسه‌کردن و بازپروری اطلاعات را دارند.

دانشیار گروه ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در ادامه تصریح کرد: البته نکاتی که گفته‌شد بیشتر بروی جنبه‌های ظاهری بود. جنبه‌های باطنی فضای مجازی سبب شد تا انسان بی‌هویت شود؛ مکان جغرافیایی در این فضا معنا ندارد، بنابراین ماهیت قرآن با ماهیت فرامکانی و فرازمانی فضای مجازی هماهنگ است. «رولان بارت» اشاره به این نکته دارد که نثر نسبت به نظم قابلیت انتشار و تکثیر ندارد. قرآن به لحاظ این که بخش عمده آن را نظم تشکیل می‌دهد قابلیت معنا‌سازی دارد؛ قرآن نظم معنا است که باید از درون آن گشوده‌شود.
پایگاه اطلاع‌رسانی گروه ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران را اینجا کلیک کنید!

وی در ادامه افزود: اگر بتوان از رایانه‌ها به خوبی استفاده کرد می‌توان فهم انسان را از دین گسترش داد. افراد در مدارس فقط به طور حفظی قرآن فرامی‌گیرند. ولی در اینترنت افراد علاقه‌مند می‌توانند در آن «تعامل ذهنی» داشته‌باشند، بدون اینکه بخواهند از جایی به جایی بروند. من تأکید می‌کنم که بحث من،دینی نیست. بحث بروی متنی است که قابلیت معنا دارد و تعاملی که متن می‌تواند با رسانه داشته‌باشد.

دکتر عبداللهیان درباره عناصر محدودکننده تبلیغ دینی در فضای مجازی گفت: شما اگر متن مولوی را هم نگاه کنید، می‌بینید که این متن هم قابیلت برداشت‌های متفاوتی را دارد. یک نسبتی بین توسعه متن و معنا وجود دارد. متن تا یک حدی می‌تواند معنا شود. به‌ویژه متون دینی که تا حدی قابلیت تکثیر شدن و معنا شدن را دارد.

تخصص گرایی؛ میزان معنا سازی در متون دینی

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران در ادامه حد و میزان تکثیر و معنا‌سازی را در تخصصی‌شدن دانست و گفت: ما باورهای دینی را در پروسه اجتماعی شدن یاد می‌گیریم. یک وفاق و قانون نانوشته در جامعه در مورد این گونه متون وجود دارد؛ لذا محدودیت‌هایی که وجود دارد، گرفته شده از نظام ارزشی در یک جامعه است.

وی افزود: شما وجود خدا را چطور اثبات می کنید؟ بشر تا یک جایی می فهمد؛ این مسئله مانند این است که یک انرژی بسیار زیادی وجود دارد و ما سعی می‌کنیم آن را در اندازه های کوچک بفهمیم. ظرف‌ها هم ارز نیستند. انسان باید سعی کند تا جایی که می‌تواند بفهمد، ولی او هم تا جایی می‌فهمد. نباید فراتر از متن درک کرد. این را ما در حوزه‌های اجتماعی‌شدن مثل مدارس ،خانواده و ... یاد می گیریم. ما 1400 سال است که این‌گونه دینداری را تمرین کردیم.

آسیب شناسی متون دینی در فضای مجازی

این مدرس دانشگاه در پاسخ به آسیب‌هایی که فضای مجازی می‌تواند برای متون دینی داشته‌باشد گفت: اولاً بحث ما آسیب‌های دینی است یا آسیب‌های اجتماعی. ما دو اجتماع داریم؛ اجتماع مجازی و اجتماع واقعی. آدم‌هایی که در اجتماع واقعی یک نوع عمل می‌کنند ضروررتاً در فضای مجازی این‌گونه رفتار نمی‌کنند. دین ماهیتش این است که برای افراد عادی نیاز به اثبات ندارد چرا که با نظام ارزشی آنها سر و کار دارد. این باورها خودش یک توقف و ترمز برای وارد نشدن به حوزه‌های غیرمجاز دینی است.

اما بدین لحاظ که در فضای مجازی امکان معناسازی باعث نوعی آسیب می‌شود، می‌توان تأمل کرد.چون اگر کسی عناد داشته‌باشد می‌تواند وارد این حوزه بشود. قرآن یک تامیت و تمامیتی دارد؛ کلمات در قالب این تمامیت معنا می‌دهد. سوره‌های مختلف قرآن مثل سوره محمد(ص) و اسرا تن‌ها‌ی مختلفی دارد .خدا در قسمت‌های مختلف آن به صورت‌های متعددی با بشر صحبت می‌کند.

موج مطالعه اسلامی در غرب

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران راه جلوگیری از عنادورزی و بدعت‌گذاری را در تخصص‌گرایی دانست و افزود: بنگاه‌ها و نهاد‌های دینی با قضیه تخصص‌گرایی به خوبی کنار آمده‌اند بدون اینکه به شیوه‌های سنتی کار کنند. و به‌تدریج دنبال این هستند که به تمامی سؤالات دینی پاسخ دهند. چون به قابلیت‌هایشان اعتقاد دارند.

وی در ادامه با توجه به حضور «هم‌باوران دینی در اینترنت»، به میزان موفقیت دین اسلام در این عرصه به‌ویژه در جهان غرب(با توجه به قرائت تروریستی که از آن در این مناطق وجود دارد)، اشاره کرد و گفت: این‌که کدامیک از ادیان موفق بودند نیاز به تحقیق دارد. ولی آن چه که در سطح دیده می‌شود این است که غربی‌ها در فهم اسلام خیلی کار کرده‌اند. آدم‌های مختلفی در غرب به‌خصوص در دین مسیحیت و در قشر دانشگاهی تمایل به فهم اسلام، خارج از برچسب‌هایی که به آن زده می‌‌شود، نشان می‌دهند.
مقاله‌ی «فضای مجازی، عرصه‌ی نوین ظهور و اجتماع هم‌باوران دینی» را در اینجا بخوانید!

لذا یک موج مطالعه اسلامی در غرب شکل گرفته‌است. طبیعی است که در این پروسه فارغ از تعامل با متخصصین غیرغربی نخواهندبود. همان‌طور که تا کنون بسیاری از متخصصین غربی در همایش‌های برگزار شده در ایران تمایل به تعامل با متخصصین شرقی نشان داده‌اند. از این طرف هم متخصصان دینی داخلی خوب کار می‌کنند. مؤسسات مختلفی با امکانات و زبان‌های متعدد در حال فعالیت در حوزه دینی هستند. تاریخ جهان نشان می‌دهد که همیشه تخاصمات به رویارویی ایدئولوژیک ختم می‌شوند. این رویارویی ایدئولوژیک، می‌تواند از جنگ‌های صلیبی تا دعواهایی که بین فرق مختلف دینی به‌راه می‌اندازند شامل شود.

بنابراین به همان میزانی که نیروهای مخالف دین اسلام در این فضا وجود دارد در سطوح مختلفی نیز چه در داخل و چه در خارج از کشور، «آگاهی‌بخشی» صورت می‌گیرد. حوزه‌ها‌ی دینی که در غرب خوب کار می‌کنند فارغ از یک نگاه ایدئولوژیک به دین اسلام هستند.

باز تولید هویت دینی، تکثر فرهنگی؛ تقویت مولفه های دینی

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بازتولید هویت دینی در پی تکثر فرهنگی را در تقویت مؤلفه‌های دینی موثر دانست و گفت: ماهیت و ریشه آفرینش در تکثر است. از ابتدا قرار نبود فقط یک رنگ، یک جنس، یک نوع درخت و... وجود داشته‌باشد. تنها چیزی که تکثر ندارد خود خداست. ذات تکثر اعم از تکثرهای قومی، نژادی و حتی ایدئولوژیک نمی‌تواند به روابط اجتماعی آسیب بزند. به تعداد آدم‌های دنیا اثر انگشت وجود دارد و به تعداد آدم‌های دنیا ذهن. همه انسان‌ها نمی‌توانند یک جور مشابه فکر کنند.

وی تصریح کرد: اگر نهادهای دینی خوب عمل کنند اجازه رشد باورهای دینی غیرمتعارف را در عین تکثر فرهنگی نمی‌دهند. این بدین معنا نیست که این نهاد‌ها یک دیوار و حصری ایجاد می‌کنند ولی دستگاه‌های دینی وظیفه‌شان این است که به مکانیزم ارائه شناخت درباره سؤال‌های دینی بپردازند. در سال 57 هر ایرانی یک جور فکر می‌کرد ولی الان با حفظ همان باورهای دینی تکثر در نگاه و اندیشه در جامعه بوجود آمده‌است. این خود نوعی «دین‌باوری جدید» در جهان است؛ نوعی خواهش و تمایل جمعی درباره دین در همه جوامع وجود دارد.

دانشیار گروه ارتباطات در ادامه افزود: در روش‌شناسی گفته‌می‌شود که آدم‌ها می‌توانند قاعده را نقض کنند. اما برای من همیشه سؤال این است که چرا آدم‌ها قاعده را نقض نمی‌کنند. نظام ارزشی ماهیت انتزاعی و ماورای زمینی دارد. گویی آدم‌ها را هدایت می‌کند. همه در جهان دنبال صلح هستند، همه دنبال خدا هستند. بعد از می 1968 در فرانسه باورهای دینی به شدت آسیب دید ولی الان شما جوانان فرانسوی را می‌بینید که به ارزش‌های دینی بازگشته‌اند. انگار یک چیزی هدایت‌گر بشر است که خارج از دایره فهم ماست.

مدرس درس افکار عمومی و رسانه، عملکرد دولت را در حمایت از نهادهای دینی فعال در عرصه مجازی نقد کرد و گفت: من با تلویزیون ایران موافق نیستم. چرا که تلویزیون یک رسانه تخصصی درباره دین نیست، ولی می‌خواهد کار دینی کند. بنابراین تعارض در نقش‌ها به‌وجود می‌آید. در فضای مجازی کار تخصصی را باید وبلاگ‌ها و سایت‌های تخصصی فعال در این حوزه انجام دهند.

قرائت یک وجهی دین؛ تلاقی باورهای سیاسی و ایدئولوژیک

تبلیغ دینی در تلویزیون می‌توانست کمتر و بهتر باشد در حالی که این‌طور نیست. علم ارتباطات می‌گوید که تبلیغ اگر از حد خودش بگذرد تبدیل به ضد تبلیغ می‌شود. لذا در بخش‌هایی از فضای مجازی که دولت وارد کار نشده، کارهای خوبی صورت گرفته‌است. مشکل جایی به‌وجود می‌آید که دولت می‌خواهد قرائت خاصی از دین را ارائه دهد. اینجا تلاقی بین باورهای سیاسی و ایدئولوژیک بوجود می‌آید.

سردبیر «نشریه جهانی رسانه» در ادامه گفت: باورهای دینی فقط باورند، وقتی با آنها برخورد عقیدتی شود دچار تعارض می‌شوند. در یک شوی تلویزیونی نمی‌توان به یک باور دینی پاسخ داد. به عقیده من نظام سیاسی ایران از آنجایی که یک نظام دینی است خود را موظف به دخالت در امور دینی می‌داند. بنابراین دولت مرزها را مشخص نکرده‌است. در بعضی قسمت‌ها افراطی و در بعضی دیگر ضعیف عمل کرده است. به‌طور مثال در دانشگاه‌ها و مدارس منطقی‌تر پیش رفته‌است. اما در برخی مؤلفه‌های فرهنگی ضعیف عمل کرده‌است. عملکرد دولت تعریف شده نیست. چرا که مرزها مشخص نیستند.
نشریه جهانی رسانه (Global Media Journal) را در اینجا کلیک کنید!

مدل ایده آل فعالیت دینی، تخصص گرایی در فضای مجازی

وی در ادامه به مدلی ایده‌آل در زمینه فعالیت دین در عرصه مجازی اشاره کرد و گفت: سوروکین معتقد است تاریخ جهان، تاریخی دورانی است. فرهنگ مادی، فرهنگ معنوی و بعد از آن فرهنگ جامع. ولی شکل مناسبش فرهنگ جامع است که ترکیبی از فرهنگ مادی و معنوی است. آموزه‌های زمان پیامبر (ص)و حضرت علی(ع) ترکیبی از همین دو فرهنگ است. مدل ایده‌آل برای عملکرد نهادهای‌ دینی در اینترنت را باید متخصصان مشخص کنند.

دکتر عبداللهیان تصریح کرد: تخصص را باید با فضای مجازی ترکیب کرد. تخصص را باید با تلویزیون، رادیو و اینترنت ترکیب کرد. نوع بحث دینی در تلویزیون را باید متخصصین روشن کنند و اثرات اجتماعی تبلیغات دینی را جامعه‌شناسان و متخصصان علوم ارتباطات دنبال کنند.

وی در پایان تأکید کرد: در فضای مجازی متون دینی همچون قرآن در تعامل با این رسانه معنا می‌شود. ما در اینترنت قصد انتقال دانش نداریم بلکه می‌خواهیم باور را منتقل، بازتولید یا حتی تولید کنیم. ما در سطح ارتباطات آموزه‌های دریدا را داریم که چطور می‌شود با متن برخورد کرد. آموزه‌های هرمونتیک را داریم. بنابراین باید در ابتدا جامعه و نقاط ضعفش را بشناسیم و در ادامه توانایی‌های رسانه و نوع تعاملش را با دین بررسی کنیم سپس دست به تبلیغ دینی بزنیم، که در صورت رعایت کردن این پروسه موفق خواهیم‌شد.

برای آگاهی‌ بیشتر از فعالیت‌های علمی و پژوهشی ِ دکتر حمید عبداللهیان اینجا را کلیک کنید!